بحران شیوع ویروس کرونا در سراسر جهان بر صنعت موسیقی که بخشی از صنعت عظیم سرگرمی است، مانند تمام صنایع دیگر، تأثیر زیادی گذاشته است. صنعت موسیقی خود شامل زیرشاخه‌هایی است که هر کدام از آنها به‌نوبه‌ی خود به‌شکلی تحت‌تأثیر قرار گرفته‌اند. از لغو فستیوال‌های بزرگ و کوچک و تورکنسرت ستاره‌ها و رویدادهای موسیقی و تعطیلی موقت تالارهای موسیقی و کلاب‌ها تا افول چشمگیر فروش نسخه‌ی فیزیکی آلبوم‌های موسیقی و کاهش استریمینگ. همه‌ی اینها طیف گسترده‌ای از افرادی را، که هر‌کدام به‌نحوی دست‌اندرکار حوزه‌ی موسیقی هستند و درواقع زیرساخت‌های انسانی صنعت موسیقی محسوب می‌شوند، با ناامنی شغلی جدی روبه‌رو کرده است. در این نوشته سعی داریم چالش‌هایی را که هر کدام از این زیرشاخه‌ها با آنها دست به گریبانند بررسی کنیم. باتوجه‌به تغییرات سریع و ناگهانی شرایط موجود در کشورهای مختلف جهان ممکن است بعضی از شرایط، محدودیت‌ها و مشکلات مطرح‌شده در این نوشته در زمان انتشار تغییر کرده یا برطرف شده باشد.
صنعت موسیقی زنده یکی از پویاترین بخش‌های صنعت موسیقی است و رکود فعلی ضربه‌ی شدیدی به آن وارد کرده است. شاید در نگاه اول لغو کنسرت‌های ستاره‌های موسیقی که معمولاً افراد متمولی هستند چندان مهم به‌نظر نرسد اما واقعیت این است که برای برگزاری هر فستیوال یا کنسرت بزرگ افراد بی‌شماری در قالب تیم‌های مختلف بعضاً از چندین و چند ماه پیش درحال سازمان‌دهی آن رویداد هستند. گروه‌های برنامه‌ریزی و رزرو موزیسین‌ها، روابط عمومی، بازاریابی، تیم‌های طراحی و ساخت و نصب صحنه، نور و فضای کنسرت، همچنین مهندسان و تکنسین‌های صدا و نور به‌علاوه‌ی پذیرایی و حراست و پشتیبانی و ده‌ها شغل دیگر همه‌و‌همه با لغو فستیوال موسیقی کار خود را از دست می‌دهند. تیم اصلی برنامه‌ریزی هر فستیوال بزرگ ممکن است از یک سال پیش از تاریخ فستیوال کار خود را شروع و شرکت‌های برگزارکننده حقوق‌های آنها را پرداخت کرده باشد.
این شرکت‌ها بسته به نوع قراردادها ممکن است در صورت لغو قرارداد، به‌خصوص برای موزیسین‌های مهمان، مجبور باشند بخشی از مبلغ قرارداد را برای جریمه‌ی فسخ بپردازند.[۱] آنها همچنین از ماه‌ها پیش بلیت هواپیما و هزینه‌های اقامت موزیسین‌های مهمان را نیز می‌پردازند که باتوجه‌به بحرانی که شرکت‌های هواپیمایی و صنعت توریسم با آن دست به گریبانند استرداد هزینه‌های مسافرت و اقامت چندان آسان نیست. از طرفی بلیت‌های بسیاری از این رویدادها از قبل پیش‌فروش شده و باتوجه‌به لغو آنها مبلغ بلیت‌ها باید مسترد شود.
ابرفستیوال‌ها و فستیوال‌هایی که از بودجه‌های دولتی برخوردارند شاید آن‌قدر در شرایط سختی نباشند اما فستیوال‌های کوچک و مستقل و برگزارکنندگان خصوصی در شرایط بسیار دشواری‌اند. از طرفی بسیاری از افرادی که در این پروژه‌ها همکاری می‌کنند -مانند تکنسین‌ها یا شرکت‌های کوچک پیمانکاری که کارشان زمان کوتاهی پیش از فستیوال شروع می‌شود- قراردادهای دائم کاری ندارند و خویش‌فرما هستند. اینها کسانی هستند که بیشترین صدمه‌ها را خواهند دید.
بخش دیگری از موسیقی زنده در اندازه‌ای کوچک‌تر در بارها و رستوران‌ها و کافه‌ها و کلاب‌ها و سالن‌های موسیقی اتفاق می‌افتد. تعطیلی این اماکن افراد بسیاری شامل پرسنل این مکان‌ها، برنامه‌ریزان رویدادها، دی‌جی‌ها و موزیسین‌های محلی را بیکار کرده است. بسیاری از این مکان‌ها پس از یک ماه تعطیلی دیگر قادر به پرداخت اجاره‌بها و قسط وام‌هایشان نیستند و مجبورند عذر پرسنل خود را بخواهند. اکثر افرادی که در این بخش کار می‌کنند جوانانی هستند که قرارداد کاری ثابت ندارند و اصطلاحاً فری‌لنسر هستند و اگر اجرایی نباشد حقوقی دریافت نخواهند کرد.
به‌طور کلی در صنعت موسیقی امروز و در دوران پس از افول چشمگیر فروش فیزیکی آلبوم‌ها، درآمد اصلی دست‌اندرکاران این صنعت (البته نه صاحبان این صنایع) بیشتر از اجراهای زنده تأمین می‌شود. همچنین درآمد موزیسین‌های مستقل از آلبوم‌هایشان بسیار ناچیز است؛ البته اگر برای ضبط آلبوم از جیبشان هزینه نکرده باشند. بسیاری از موزیسین‌ها به جای دستمزد از ناشر خود تعدادی آلبوم فیزیکی دریافت می‌کنند که در جریان کنسرت‌هایشان آنها را مستقیم برای فروش به طرفداران خود عرضه می‌کنند. می‌توان حدس زد که شرایط پیش‌رو چه ضربه‌ای به آنها خواهد زد. همچنین باید در نظر داشت حتی در صورت برقراری دوباره‌ی اجراهای زنده در آینده‌ای نزدیک به‌دلیل ضربه‌ی اقتصادی کلانی که به کل جامعه خورده است تا مدتی طولانی در جیب طرفداران و دوستداران موسیقی پول چندانی برای خرید بلیت کنسرت وجود نخواهد داشت.
صنعت نشر دیگر شاخه‌ی صنعت موسیقی است که در این میان گویا بزرگ‌ترین ضربه را خورده است. در عصر آلبوم‌های دیجیتال و استریمینگ موسیقی، آلبوم‌های فیزیکی در کل در شرایطی وخیم به‌سر می‌بردند و گویا بحران کرونا درحال کوبیدن آخرین میخ‌ها بر تابوت آلبوم‌های فیزیکی به‌خصوص سی‌دی است. بنا بر گزارش یک مرکز تحلیل صنعت موسیقی در امریکا فروش آلبوم‌های فیزیکی در یک هفته (سیزدهم تا نوزدهم مارس) در مقایسه با هفته‌ی قبلش ۶/۲۷ درصد پایین آمده، درحالی‌که فروش آلبوم‌های دیجیتال ۴/۱۲ درصد و تک‌آهنگ‌های دیجیتال ۷/۱۰ درصد پایین آمده است.
در بریتانیا با در نظر گرفتن تعطیلی فروشگاههای موسیقی و تمرکز سوپرمارکت‌ها بر فروش مایحتاج اساسی مردم، فروش محصولات فیزیکی حدود پنجاه درصد کاهش یافته است. حتی فروش آنلاین محصولات فیزیکی، که حدود نیمی از فروش این محصولات را دربرمی‌گیرد، به‌دلیل محدودیت‌های شرایط موجود در چرخه‌ی پخش محصولات همچون محدودیت‌های نیروی انسانی و اولویت‌بندی شدن خدمات پستی تحت‌تأثیر قرار گرفته است.
در این دوران تعطیلی فروشگاههای محصولات موسیقی آنها را با فشار زیادی روبه‌رو کرده است، به‌خصوص فروشگاههای مستقل که بقای آنها به‌طور جدی به‌خطر افتاده است. بسته شدن فروشگاهها، تعطیلی بازارهای صفحه (Vinyl Market)، به تعویق افتادن روز فروشگاههای موسیقی (Record Store Day) در هجدهم آوریل که درآمد حاصل از آن معادل یک ماه فروش آنهاست، همچنین بیکاری و مشکلات اقتصادی مشتری‌های اصلی این فروشگاهها مثل دی‌جی‌ها بسیاری از این فروشگاهها را در آستانه‌ی ورشکستگی قرار داده است. بسیاری از آنها حتی توانایی پرداخت اجاره‌‌بهای فروشگاه خود را هم ندارند و تنها ممکن است با کمک‌هزینه‌های دولتی زنده بمانند. اما ازآنجاکه این فروشگاهها تنها واحد تجاری نیستند، بلکه باشگاه فرهنگی و پاتوقی برای موسیقی‌دوستان به‌حساب می‌آیند، از طرف دوستداران فروشگاههای موسیقی کمپینی به نام loverecordstores# در حمایت و پشتیبانی از فروشگاههای مستقل موسیقی و تشویق مردم به خرید آنلاین از آنها به‌راه افتاده است.
از طرفی فروشگاههای آنلاین نیز روی فروش محصولات و لوازم خانگی که در دوران خانه‌نشینی مناسب مردم است تمرکز کرده‌اند و تمایل چندانی به فروش محصولات فیزیکی موسیقی ندارند. در اواسط ماه مارس آمازون[۲] اعلام کرد که انبارهایش را تنها به کالاهای اساسی مورد نیاز مردم در دوران شیوع کرونا اختصاص خواهد داد و محصولات غیرضروری را انبار نخواهد کرد. تصمیمی که باعث نگرانی بسیاری از ناشرها شده است تا جایی که بسیاری از آنها تاریخ انتشار آلبوم‌های جدید خود را به تعویق انداختند.
در کل سی‌دی محصولی درحال احتضار است. آمارها نشان می‌دهد در امریکا از ابتدای سال ۲۰۲۰ تا پیش از بحران کرونا فروش سی‌دی نسبت به همین زمان در سال پیش ۳/۸ درصد کاهش یافته است. در کل فروش سی‌دی در سال‌های اخیر سیری نزولی را طی می‌کند. ازاین‌رو همواره این مسأله مدنظر بوده که دیر یا زود ممکن است تولید سی‌دی به سرنوشتی همچون نوار کاست دچار شود. بحرانی که کرونا برای صنعت نشر موسیقی ایجاد کرده این نگرانی را چند برابر کرده که آیا زمان مرگ نزدیک است.
صفحه‌های موسیقی نیز که یک دهه است دوباره به بازار بازگشته‌اند، به‌دلیل قیمت نسبتاً بالا، نیاز به تجهیزات پخش به‌نسبت گران‌قیمت و دسترسی محدود به آن کالایی لوکس با بازاری محدود محسوب می‌شوند که مشتریانش بیشتر دی‌جی‌ها، کلکسیونرها، موزیک‌بازهای جدی و هیپسترها هستند. هرچند در سال ۲۰۲۰ تا پیش از بحران کرونا فروش صفحه در امریکا افزایش شایان توجهی داشت اما درهرصورت به‌دلیل محدودیت بازار این محصول افزایش آن چندان به چشم نمی‌آید. اما نکته‌ی مثبت این است که دوستداران صفحه مشتری‌هایی وفادار محسوب می‌شوند که می‌توان روی آنها حساب کرد.
با‌این‌حال می‌توان حدس زد که بحران کرونا چه ضربه‌ای به بازار محصولات موسیقی فیزیکی زده است. سؤالی جدی که ذهن بسیاری از دست‌اندرکاران حوزه‌ی نشر موسیقی را مشغول کرده این است که در صورت ورشکست شدن و تعطیلی فروشگاهها و شرکت‌های پخش محصولات موسیقی آیا ناشرها (Record Labels) به تولید محصولات موسیقی فیزیکی ادامه خواهند داد؟
مدت‌هاست تمرکز ناشرهای بزرگ موسیقی و همچنین اکثر ناشرهای مستقل، به‌جز بعضی ناشرهای مستقل کوچک و خاص، بر توسعه‌ی تجارت در حوزه‌ی استریمینگ و نشر دیجیتال است. برای مثال ۷۵ درصد از مصرف موسیقی بریتانیا در ۲۰۱۹ از طریق استریمینگ صورت گرفته است. با شروع بحران کرونا و قرنطینه و خانه‌نشینی مردم، پیش‌بینی‌ها افزایش استریمینگ را نوید می‌داد. اما برخلاف این پیش‌بینی‌ها براساس گزارش‌های شرکت‌های تحلیل آمار استفاده از اپ‌های استریمینگ حداقل هشت درصد کاهش یافته است. براساس آمارها یکی از بالاترین زمان‌های استفاده از سرویس‌های استریمینگ در زمان رفت‌و‌آمد به محل کار در صبح زود و عصر است، ازاین‌رو تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات و کاهش چشمگیر رفت‌و‌آمد شهروندان از عوامل کاهش استفاده از استریمینگ به‌حساب می‌آید.
آمارها نشان می‌دهد که کسانی که به‌واسطه‌ی شرایط موجود مجبور به ماندن در خانه هستند گرایش بیشتری به شنیدن موسیقی از رادیو دارند تا استریمینگ موسیقی. شرکت گلوبال (صاحب رادیو کاپیتال و ال‌بی‌سی در بریتانیا) اعلام کرده گوش دادن به رادیوهای آنلاین حدود پانزده درصد افزایش یافته است. همچنین استریمینگ ایستگاه‌های رادیویی بی‌بی‌سی در اواسط ماه مارس هجده درصد افزایش داشته است. کارشناسان رسانه معتقدند که استریمینگ در ذات امری فردگرایانه است، زیرا آدم‌ها عموماً در هدفون‌هایشان برای خود موسیقی پخش می‌کنند و این‌کار به‌نوعی، به‌خصوص در مکان‌های عمومی، فاصله گرفتن از جمع است. اما اکنون که مردم در خانه‌ها هستند و به‌اجبار فاصله‌ی اجتماعی را تجربه می‌کنند میل به عملی جمعی دارند. گوش دادن به رادیو، حتی در تنهایی، به‌نوعی شرکت در عملی جمعی محسوب می‌شود زیرا شنونده می‌تواند خود را در زمان خاصی در کنار سایر شنوندگان تصور کند. همچنین گوش دادن به برنامه‌ای که در زمان معینی پخش می‌شود نسبت به برنامه‌ای از‌پیش ضبط‌شده، که می‌توان آن را به‌اختیار بارها پخش کرد، نوعی حس بودن و زیستن در زمان حال را تداعی می‌کند. همچنین کارشناسان بر این باورند که مردم در شرایط بحران تمایل بیشتری به رادیو دارند.
از دیگر دلایل کاهش استفاده از سرویس‌های استریمینگ می‌توان به تعطیلی اماکن عمومی مانند فروشگاهها و رستوران‌ها اشاره کرد که برای پخش موسیقی از سرویس‌های استریمینگ استفاده می‌کنند. به‌علاوه تعطیلی باشگا‌ه‌های ورزشی که در آن اعضا در حال تمرین به موسیقی گوش می‌دهند نیز یکی از دلایل کاهش استفاده از سرویس‌های استریمینگ ذکر شده است.
از دیگر بخش‌های مربوط به صنعت موسیقی که تحت‌تأثیر قرار گرفته می‌توان به استودیوهای ضبط اشاره کرد. برای مثال استودیو مشهور ابی‌رودز در لندن که از ۱۹۳۱ به مدت ۸۹ سال همیشه باز و مشغول به فعالیت بود -و حتی جنگ جهانی دوم نیز باعث تعطیلی آن نشد- برای اولین بار درهایش را روی موزیسین‌ها بسته است. آنها حتی خدمات میکس و مسترینگ آنلاین این استودیو را نیز تعطیل کرده‌اند. می‌توان به این فهرست تعطیلی بسیاری از سالن‌های تمرین و حتی آموزشگاه‌های موسیقی را نیز اضافه کرد.
بحران کرونا مردم را برای مدتی نسبتاً طولانی خانه‌نشین کرده است. این شرایط جدید باعث به‌وجود آمدن رفتارها و کنش‌های جدیدی در میان مردم و موزیسین‌ها شده است که بعضی از آنها شایان توجهند. یکی از مهم‌ترین رفتارهای جدید بازسازی بسیاری از رویدادها لغوشده‌ی دنیای واقعی در فضای مجازی است. بسیاری از موزیسین‌ها بهمنظور حفظ ارتباط خود با طرفدارانشان و همچنین روحیه دادن به آنها، که یکی از کارکردهای اصلی موسیقی است، به فعالیتی جدی در فضای مجازی روی آورده‌اند. از پخش رایگان آلبوم‌ها یا ویدیوهای کنسرت‌هایشان در اینترنت تا اجرای زنده در صفحه‌های خود در شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک و اینستاگرام.
با اینکه بسیاری از این اجراهای موسوم به «اجرای زنده در قرنطینه» (Live in Isolation) کیفیت صوتی و تصویری چندان بالایی ندارند، از سادگی، صمیمیت و بی‌ریایی خاصی برخوردارند که قبلاً تا این حد وجود نداشته است. دیدن ویدیوهایی از ستاره‌های موسیقی در حال اجرای قطعه‌ای در خانه‌شان با لباس راحتی در کنار اعضای خانواده یا حیوان خانگی‌شان، که به‌صورت آماتور و حتی بعضاً ناشیانه فیلمبرداری شده، آن هم به این گستردگی چیزی است که سه ماه پیش حتی نمی‌شد آن را تصور کرد.
همچنین استفاده از اپ‌های مخصوص کنفرانس ویدیویی برای دور هم جمع کردن اعضای گروه‌های موسیقی بهمنظور تمرین یا اجرای زنده هم از پدیده‌های خاص این روزهاست. حتی شوهای تلویزیونی هم که پیش‌تر در استودیوها با تماشاگران ضبط می‌شد این روزها به این صورت ضبط می‌شود که مجری در خانه‌ی خود نشسته و مهمان‌ها از جمله موزیسین‌ها از طریق تماس ویدیویی در برنامه حاضر می‌شوند. کنسرت‌های موسیقی به‌صورت لایو در شبکه‌های اجتماعی تنها مختص ستاره‌ها نیست و همه‌ی موزیسین‌ها در هر سطحی از آن به‌صورت ابزاری در دسترس برای اجرا استفاده می‌کنند.
حرف آخر اینکه بحران کرونا در عرض دو ماه تغییراتی اساسی در هر صنعت و بازار کاری از جمله دنیای موسیقی ایجاد کرده است. ما هنوز نمی‌دانیم این شرایط چقدر طول خواهد کشید و کی و چگونه پایان خواهد یافت. اینکه آیا بشر می‌تواند، با کشف واکسن، ویروس کرونا را کنترل و مهار کند یا اینکه این ویروس از این به بعد مهمان جامعه‌ی بشری خواهد بود و باید با آن کنار آمد و زندگی کرد. اینکه فعالیت‌های اجتماعی دوباره مثل قبل از سر گرفته خواهد شد یا اینکه فاصله‌ی اجتماعی به واقعیت جدید زندگی بشر تبدیل خواهد شد. اما چیزی که اکثر صاحب‌نظران درباره‌ی آن متفق‌القولند این است که جهان پساکرونایی مثل روز اولش نخواهد شد. در جهان پساکرونایی مناسبات اجتماعی، تعریف‌های شغلی و ساختارهای بازار تغییر خواهد کرد. دنیای موسیقی نیز از این تغییرات مستثنا نخواهد بود. باید منتظر بود و دید باز هم این شانس را خواهیم داشت تا کنسرت‌های موسیقی را از نزدیک و در کنار دیگران تجربه کنیم یا اینکه از این به بعد باید از طریق اپ به کنسرت برویم.
پی‌نوشت:
۱. البته ازآنجاکه هر جا پای پرداخت خسارت در میان باشد سروکله‌ی شرکت‌های بیمه نیز پیدا می‌شود، بسیاری از فستیوال‌های بزرگ، مانند سایر رویدادهای بزرگ به‌خصوص رویدادهای ورزشی، با پرداخت هزینه‌های هنگفتی رویداد خود را در مقابل اتفاقات پیش‌بینی‌نشده بیمه می‌کنند.
۲. در امریکا حدود پانزده درصد فروش صفحه‌های موسیقی از طریق آمازون صورت می‌گیرد.
توي چادري که از گرما تب کرده بود، عهد کرديم که تا قيام قيامت يکديگر…
ریحانه روز دوشنبه در میدان هوایی کابل در خیل جمعیت وحشت‌زده‌ای که به دنبال هواپیماهای…
زن انگشتش را می‌گذارد روی کلید آسانسور تا مرد به حوصله یکی‌یکی کیسه‌ها را بیاورد…
این روزها تصاویری از اثر «نمی‌توانی به خودت کمک کنی» از دو هنرمند چینی به…