مجله آفتاب

 

«مرگ منجی موعوده، حقیقت همینه.»

                          خانواده‌ی موسکات

خاندان‌های روبه‌زوال، خانواده‌های پر از عروس و دامادی که دژ مستحکم و نفوذناپذیرشان یکباره فرومی‌ریزد جای عجیب‌وغریبی در ادبیات کلاسیک برای خودشان دست‌وپا کرده‌اند. درواقع احوالات درونی و فروپاشی‌های خانواده‌های ثروتمندی که در آستانه‌ی صنعتی شدن جهان نه‌تنها ثروت‌شان که اخلاق و سنت‌ها و باورهایشان به ‌باد رفت، برای خودشان ردیف جداگانه‌ای در ادبیات کلاسیک دارند. از جنگ و صلح تولستوی تا بودنبروک‌های توماس مان و خانواده‌ی تیبو رژه مارتن دوگار همگی در ردیف آثار قابل اعتنایی هستند که برای کسب عنوان بهترین اثر قرن بیستم با هم رقابت می‌کنند، و در این میان «خانواده‌ی موسکات» ایزاک باشویس سینگر شانه‌به‌شانه‌ی رمانی همچون خانواده‌ی تیبو حرکت می‌کند؛ رمانی که در دهه‌ی پنجاه با ترجمه به انگلیسی بسیاری را شگفت‌زده کرد. سینگر به‌سیاق بسیاری از کارهایش این اثر را به زبان ییدیش نوشته بود و بعد هم آنقدر جدی‌اش نگرفته بود که حاضر شده بود بگذارد روزنامه‌ای ییدیش‌زبان در نیویورک آن را به شکل پاورقی منتشر کند. ده ‌سال بعد از انتشار نسخه‌ی انگلیسی، «تد هیوز»، ملک‌الشعرای بریتانیا، «خانواده‌ی موسکات» را خواند و آن را رشک‌برانگیزترین رمان تاریخی معرفی کرد که ممکن است زندگی مردمان اروپا و یهودیان را در میانه‌ی دو جنگ به تصویر کشیده باشد. خانواده‌ی موسکات در کنار رمان «برادران اشکنازی» دو سند تاریخی بی‌نظیر لقب گرفته‌اند که زندگی یهودیان و مردمان اروپای شرقی را از خلال روایتی تکان‌دهنده و اثرگذار ثبت کرده‌اند. اتفاقاً رمان «برادران اشکنازی» را برادر بزرگتر ایزاک باشویس سینگر نوشته است؛ ایزرائیل جاشوا سینگر برادری که ایزاک بارها تأکید می‌کند اگر او نبود هرگز نویسنده نمی‌شد. «برادران اشکنازی» له‌شدن مردمان فقیر و فروپاشی طبقه‌ی ثروتمند یهودی در زمانه‌ی صنعتی شدن و جنگ‌ها را ثبت کرده. این رمان در دهه‌ی ۳۰ نوشته شد و در ۱۹۳۶ با ترجمه از ییدیش به انگلیسی به‌عنوان اثری حماسی مورد توجه قرار گرفت و جدای از نقدهای تحسین‌آمیز به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های دوران تبدیل شد و توجه بسیاری را به آنچه در کلونی‌های کوچک ییدیش‌زبان مهجور خلق می‌شد، جلب کرد. در گذر زمان آنکه ماندگارتر شد برادر کوچک‌تر بود، خانواده‌ی موسکات هم به طبع آن رمان شناخته‌تر و محبوب‌تر شد.

طرحی که ایزاک باشویس سینگر برای خانواده‌ی موسکات ریخته چنان سرشار از جزئیات، شخصیت‌های منحصر‌به‌فرد و سراسر متفاوت از یکدیگر است که رمان را بدل به یک «معماری منظر» کرده است که خواننده همچون شاهدی از بالا بر آن نظاره می‌کند. مینیاتوری پر از ریزه‌کاری‌ها که پیش چشم خواننده زنده می‌شود و برای خواندنش خسّت به خرج می‌دهد تا دمی بیشتر با شخصیت‌های کتاب زندگی کند.

«رب‌ مشولام موسکات» یهودی پیر عاشق دنیا، دست به خاک که می‌زند طلا گیرش می‌آید. او صاحب خانواده‌ی بزرگی است، لشکری از دختران و پسران و دامادهایی که چشمشان به دست رب ‌مشولام است. رب مشولام خار چشم نیمی از ورشو است، درست مثل باقی یهودی‌ها اهالی ورشو دوستش ندارند و این یکی را بدتر؛ چون ثروتمند هم هست. رمان با صحنه‌ی سومین تجدید فراش رب مشولام در چشمه‌های آب‌گرم شروع می‌شود. او با همسر میانسال و زشت تازه‌اش به ورشو برمی‌گردد و درست از لحظه‌ای که از قطار پیاده می‌شود ورشو پیش چشم خواننده جان می‌گیرد، شهری درهم‌وبرهم که به چشم غریبه‌های تازه‌وارد در محله‌ی یهودی‌نشینش همه ژنده‌پوشند، ‌اما رب مشولام تأکید می‌کند که «رسم اینجا اینه.» به‌زودی درهای ورشوی بلازده به‌روی خواننده باز می‌شود، چند هفته بعد از بازگشت مشولام به ورشو مسافر دیگری از واگن درجه‌‌سه در پایتخت پیاده می‌شود. نوزده ساله است، نوه‌ی خاخام روستایی دورافتاده که در جیبش اخلاق اسپینوزا به زبان عبری دارد. او آسا هشل است، برای همین کتابی که می‌خواند سر از ورشو درآورده و به‌نظر نابغه می‌آید. اما به‌زودی پایتخت آسا هشل بنت را در خود می‌بلعد و او هم همچون طاعونی به سر خانواده‌ی موسکات فرو می‌آید، هنوز بیست و چهار ساعت از ظهورش در پایتخت نگذشته که سر از خانه‌ی پسر رب مشولام درمی‌آورد و در هزارتوی این فامیل بزرگ نقشی پررنگ به او واگذار می‌شود. دل نوه‌ی نشان‌کرده برای پسر مؤمن یهودی را قاپ می‌زند، رفیق شفیق آبرام داماد لاابالی و دل‌بزرگ رب مشولام موسکات می‌شود و ناقوس مرگ پیرمرد را به‌صدا درمی‌آورد. و این تازه آستانه‌ای است بر فروپاشی این خانواده‌ی بزرگ، به‌زودی هیچ عمل قبح‌آمیزی در آیین‌یهودی و حسیدی نیست که از تک‌تک اعضای خانواده سرنزند. هرچند آسا هشل و هداسا (نوه‌ای که دل در گرو آسا هشل بنت) و آبرام و کوپل (پیشکار مرموز رب مشولام) بازیگردان‌های اصلی می‌شوند، اما هر کدام از دخترها و دامادها و نوه‌ها و دلبرکان و معاشران این خانواده‌ی بزرگ در داستان دیده می‌شوند و بخشی از نمایش سرنوشت را به دوش می‌کشند و با ورود ارتش روسیه و کوچ اجباری یهودیان از شهرستان‌ها در اولین روزهای جنگ جهانی اول بستر تاریخی رمان پررنگ‌تر می‌شود. از اینجا داستان در دو سو ادامه می‌یابد؛ از سویی کام گرفتن‌ها و در طلب عشق همه‌چیز را ویران کردن‌های اعضای خانواده‌ی موسکات و باقی حسیدی‌هایی که تا همین چندوقت پیش سنت‌ها و آیین‌هایی که خاخام‌ها به زندگی‌شان دیکته کرده بودند دست و پایشان را بسته بود و در سوی دیگر وقایع اروپای در آستانه‌ی جنگ اول جهانی که نویسنده با اشرافی وسیع به شرح آن می‌پردازد و داستان اولش را در دل آن می‌گنجاند. یهودیان ایزاک باشویس سینگر با وقوع جنگ سرگردان می‌شوند، آنها مطرود و منفور هر سوی جبهه‌های نبرد هستند، حتی وقتی آسا هشل برای دفاع از حیثیتش و درمان سرگردانی‌هایش راهی جنگ می‌شود باز همان یهودی مطرود و لعن‌شده می‌ماند. سرگردانی‌های این صحنه‌ی شلوغ، سرگرانی جامعه‌ی یهودی لهستان است که در پازلی سخت پیچیده جلو می‌رود. ترس‌های یهودیان مؤمن، بحث‌های داغ صهیونیست‌ها و سنت‌گرایان و سوسیالیست‌ها و کمونیست‌ها در شب‌گردی‌های گناه‌آلود آسا هشل، آبرام و هداسا در خانه‌های موردغضب خاخام‌ها و حسیدی‌ها به رمان راه می‌یابد و حتی با اعضای این خانواده تصویری از یهودیان مهاجر به آمریکا و فلسطین برای خواننده می‌سازد. (سینگر در رمان دشمنان زندگی یهودیان به‌نیویورک‌گریخته را هم تصویر کرده است، قهرمان دشمنان تا اندازه‌ای شبیه همین آسا هشل ویرانگر در خانواده‌ی موسکات است.) علاوه‌براین نمایشی مضحک از آداب و رسوم متعصبان به رمان اضافه می‌شود و در بازه‌ای که از ۱۹۱۱ تا شروع حمله‌ی آلمان به لهستان و فرو افتادن اولین بمب جنگ جهانی دوم، جان یکی از معشوقان شوریده‌سر داستان را می‌گیرد و به بخش‌هایی از این رمان تا اندازه‌ی یک سند تاریخی اعتبار می‌بخشد. و این درست همان‌جایی است که رمان خانواده‌ی موسکات را شبیه به رمان خانواده‌ی تیبو می‌کند، رژه مارتن دوگار هم در اثر چهارجلدیش به بررسی دقیق وقایع فرانسه پیش از جنگ جهانی اول و درخلال جنگ پرداخته است و این همه را با داستانی ظریف و پر از شخصیت درباره‌ی خانواده‌ی تیبو و ژاک سرکش و برادرش آنتوان پیش برده است. او به مردمان فرانسه و خانواده‌های اثرگذاری که در فرانسه فروپاشیدند پرداخته و ایزاک باشویس سینگر قصه‌ی یک قوم در همان برهه‌ی تاریخی در ورشو را روایت کرده که سرگردان شدند، سینگر همراه آنها تا پای رسیدن به روزهای سیاه نزدیک به هولوکاست می‌آید و ریشه‌های این هراس از پیش احساس شده را به نمایش می‌گذارد.

خانواده‌ی موسکات سرشار است از معرفی آیین‌ها و سنت‌های حاکم بر زندگی بخش ناشناخته‌ای از مردمان اروپا که روزگاری منفور بودند و بعدها به سبب ظلمی تاریخی در حباب مظلومیت فرو رفتند و همچنان مرموز ماندند. مترجم فارسی‌ کتاب به‌نظر برای یافتن معنای درست این آیین‌ها، ضبط اسامی و پانویس‌های کتاب مرارت بسیار کشیده، اما حاصل کار گوهری است تراش‌نخورده و آغشته به خاک‌و‌خلی که عیش خواننده را کور می‌کند، رمانی حجیم و بااهمیت که اتفاقاً ترجمه‌ی بدی هم ندارد و نه‌تنها قابل خواندن است که زحمت مترجم هم به چشم خواننده می‌آید، اما دریغ که ناشر همتی برای ویرایش، نمونه‌خوانی و رعایت جدانویسی و رسم‌الخط نداشته و همین از سربازکردن با گیومه‌های انگلیسی و محاوره‌های پرغلط کمر ترجمه را خم کرده است و نتیجه‌ی نهایی عیش و خوشی خواننده‌ی فارسی را منغص می‌کند. ترجمه‌ای که شاید اگر با کمی مته به خشخاش گذاشتن ناشر پاکیزه‌تر می‌شد سایه‌ای از آن عیش را که خواننده‌ی ایرانی با ترجمه‌ی خانواده‌ی تیبو به آن دست یافت زنده می‌کرد. چراکه رمان خانواده‌ی موسکات اثری است هم‌سنگ خانواده‌ی تیبو، آنجا که ترجمه‌ی ابوالحسن نجفی و جواهری که رژه مارتن دوگار خلق کرده بود، هوشنگ گلشیری را چنان سرذوق آورد که درباره‌ی خواندن این رمان گفت: «ماهی و اگر به خست ورق بزنید، چند ماهی خلوتتان را پر خواهد کرد و حاصل شاید این باشد که با زندگانی خانواده‌ای در آغاز این قرن آشنا شوید و با این قرن که ما در پایان آنیم. راستی زیباست وقتی پشت میزی می‌نشینید و یا در صندلی راحتی لم می‌دهید و کتابی را صفحه به صفحه ورق می‌زنید، به ویژه اگر کتابی باشد مثل خانواده تیبو که اگر فقط چند صفحه از آن را بخوانید، با دریغ زمین خواهید گذاشت و فردا در این التهاب خواهید بود که کی باز به دستش می‌گیرید و ورق می‌زنید.»

به‌نظر آن عیش که با ترجمه‌ی ابوالحسن نجفی میسر شده بود دیگر تکرار نمی‌شود، شاید چون دیگر ابوالحسن نجفی نیست و هوشنگ گلشیری که در دنیای پرمشغله‌ی نوشتن و یاددادنش‌هایش جایی برای لمیدن و غور کردن در رمانی چندهزارصفحه‌یی خالی بگذارد.