باقی‌مانده‌های یک معماری دستکند، که نشان از مخفیگاهی زیرزمینی دارد، جامعه‌ی باستان‌شناسی ایران را متعجب کرد. این دستکند در بخش غربی روستای میکال، از توابع دیلمان شهرستان سیاهکل، کشف شده است. این معماری زیرزمینی چند روز پیش بر اثر اتفاقی ساده با ایجاد حفره‌ای در زمین کشف شد. این مخفیگاه در فاصله ۷ کیلومتری دیلمان و ۵۲ کیلومتری شهر سیاهکل و در زیر بافت قدیمی روستای میکال جای گرفته و اطراف آن پر از مزارع کشاورزی و باغ‌های میوه است.
رییس مرکز باستان‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری گیلان می‌گوید که در ۱۳۸۳، این سازه هنگام بررسی شناسایی سیاهکل دیده شد اما چون دهانه ورودی آن بسته بود، باستان‌شناسان نتوانستند به آن ورود کنند تا اینکه چند روز پیش حفره‌ی مسدود‌شده بر حسب اتفاق فرو ریخت. دهیاری روستا هم وقتی این حفره را می‌بیند، با اداره‌ی میراث فرهنگی تماس گرفت و ما بار دیگر برای بازدید به این محوطه رفتیم و دستکندهای تاریخی کشف شد.
آنچه ولی جهانی، در آخرین بازدید از این سازه‌ی دستکند گزارش کرده، از این قرار است: «راهروهایی عمود بر هم در عمق ۱۰ تا ۱۲ متری زمین ایجاد شده و طول آنها ۱۵۰ متر است.»
با این حال، او طول این سازه‌ها را بیشتر از مقدار شناسایی شده، می‌داند: «نمی‌توان طول دقیق این راهروها را به‌دلیل ریزش بخش ابتدایی و انتهایی اعلام کرد و امکان بررسی بخش‌های دیگر در این مقطع از مطالعات امکان‌پذیر نیست و به آواربرداری بخش‌های فروریخته برای ادامه مطالعات نیاز است.»
جهانی می‌گوید که برای ورود به محوطه‌ی یافت‌شده تنها راه موجود، در شیب تپه‌ماهوری مشرف به روستای میکال است که بر اثر فرونشست زمین نمایان شده، این ورودی به راهرویی به طول ۲۲ و عرض ۴ متر و با امتداد شرق به غرب راه دارد.
اطلاعات این باستان‌شناس حاکی از آن است که «ارتفاع کف فعلی محوطه‌ی یادشده تا سقف حدود ۳۲۰ سانتیمتر بوده، در ابتدای این ورودی راهرویی به قطر ۱۲۰ سانتیمتر دیده می‌شود که با سیر نزولی خود احتمالاً به فضاهای زیرین این سازه راه می‌یابد. سقف به شکل جناقی است و در حاشیه‌ی طول راهرو شیارهایی برای عبور آب ایجاد شده است. در سطح راهروها قطعات شکسته‌ی سفال مربوط به تمبوشه‌های سفالی برای انتقال آب پراکنده است.»
جهانی ادامه می‌دهد: «این سازه‌ی دستکند در عمق زمین، در مجموع از ۵ راهروی اصلی، که در منتهی‌الیه خود بر یکدیگر عمودند، تشکیل شده و دو راهروی فرعی، یکی با سیر نزولی و دیگری صعودی، در طرفین راهروهای اصلی دیده می‌شود که عامدانه مسدود شده.»
آیا اینجا مخفیگاه چریک‌ها بوده؟
مسؤول باستان‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی گیلان می‌گوید که در دیواره‌ها محل‌هایی برای قرار دادن پیه‌سوز و در سقف سازه هواکش‌هایی ایجاد شده که احتمالاً این بخش‌ها نیز پس از ترک این محل عامدانه مسدود شده‌اند و در تمام بخش‌ها اثر دودزدگی روی سقف و دیوارها دیده می‌شود.
آیا این دودزدگی‌ها نشان از استفاده شدن این مخفیگاه در دوران معاصر داشته است؟ مسؤولان پاسخ صریحی به این سؤال نمی‌دهند زیرا معتقدند یافته‌های کنونی نشان می‌دهد این محوطه به دوران تاریخی و دوره‌ی اسلامی برمی‌گردد و کاوش‌های بعدی پاسخ این سؤالات را روشن خواهد کرد.
برخی باستان‌شناسان معتقدند، با نگاه به این گزارش نه‌چندان کامل، احتمالاً این دستکندها را می‌توان به آغاز دوره‌ی اسلامی نسبت داد، یعنی زمانی که اعراب به گیلان حمله کرده و ساکنان روستا ناگزیر در پناهگاه زیرزمینی خود را مخفی می‌کرده‌اند. تکه‌سفال‌های تنبوشه گویای آب‌رسانی و دودزدگی دیوارها نشان‌دهنده‌ی پخت‌وپز و روشنایی است. از دیگرسو این پناهگاه مخفی می‌تواند هم در دوره‌ی مغول و هم هنگام انقلاب جنگل نیز مورد استفاده قرار گرفته باشد.
به‌گفته‌ی یکی از کارشناسان، چنین راهروهایی به گونه‌ی یک راه دستکند باریک در کاوش همدان به‌دست آمده که مربوط به یورش مغول و رفت‌وآمد خانه‌به‌خانه‌ی مردم آن زمان است. حتی این دستکندها می‌تواند گویای مخفیگاه گیلانی‌ها در زمان حمله‌ی اعراب و یاران و هم‌پیمانان مازیار و افشین باشد. برخی هم حدس می‌زنند، ممکن است بعدها این تونل مورد استفاده‌ی مخالفان پهلوی دوم هم قرار گرفته باشد.
جهانی معتقد است بخشی از این سازه‌ها در زیر روستای فعلی میکال قرار دارد اما در دیگر بخش‌های این منطقه نیز موارد مشابه وجود دارد که برای درک آنها و نحوه‌ی ارتباطشان با یکدیگر نیاز به مطالعات گسترده‌ای در این زمینه است.
پیشتر منوچهر ستوده، در پژوهشی از سَمِج یا تونلی خبر داده بود «که گویا فرارگاه قدیمی دهکده‌ی میکال یا فرارگاه قلعه‌ی قدیمی این دهکده بوده است که یک سر آن در طویله‌ی حاجی طهماسبی معروف به پورمهدی و یک سر آن لب رودخانه است.». مردم محلی می‌گویند سازه‌های تازه‌کشف‌شده ارتباط مستقیم با این فرارگاه دارد. باستان‌شناسان هنوز نمی‌توانند درباره‌ی این مسئله نظر قطعی اعلام کنند و معتقدند باید در این زمینه کاوش‌های گسترده‌ای انجام شود.
جهانی کشف این مخفیگاه را کشف مهمی در کارنامه‌ی باستان‌شناسی استان گیلان می‌داند و معتقد است در صورت احیا و ساماندهی، جهت ایجاد یک سایت گردشگری بسیار مؤثر خواهد بود و در صورت همکاری سازمان میراث فرهنگی و دهیاری، این روستا می‌تواند به قطب مهم گردشگری تبدیل شود.
چند نکته
این تونا همان طور که در تصویر پبداست در روبروی روستا و نه زیر آن است
تونل زیر زمینی که دکتر ستوذه از آن نام برده در زیر بافت روستا قرار دارد که بزرگترهای ما از آن یاد می کنند
مسلما این تونل ربطی به زمان حمله اعراب ندارد چرا که منطقه دیلمان در خط مقدم نبرد با اعراب نیست
مسلما ربطی هم به افشین و مازیار مدارد چرا که منطقه مبارزه و نحوه جنگ آنها به گونه ای بوده که نیازی به تونل نداشته اند